نفقه چیست و چقدر است؟ + [نحوه محاسبه نفقه زن]

مایحتاجی که برای گذراندن زندگی نیاز است را نفقه می‌گویند. در قانون ایران، تمامی نیازهای مناسب و متعارف با وضعیت زن ازجمله مسکن، اثاث منزل، البسه، غذا، هزینه مالی، درمانی و بهداشتی و خادم (در صورت عادت یا احتیاج به‌واسطه نقصان یا مرض) را نفقه می‌گویند. ازآنجاکه ابهامات زیادی در خصوص مفهوم، میزان و مجازات عدم پرداخت نفقه وجود دارد، تصمیم گرفتیم در این بخش به‌طور مفصل به آن بپردازیم.

همان‌طور که می‌دانید، در اسلام مرد به‌عنوان سرپرست خانواده تعیین شده است. به این معنی که مسئولیت خرج و مخارج خانواده بر عهده او می‌باشد. این امر که نفقه نامیده می‌شود، در حقوق کنونی ما هم جلوه‌گر است. قانون‌گذار در موادی به این امر پرداخته و همان‌طور که در عرف کنونی هم رایج است، تامین این هزینه را به عهده مرد قرار داده است.

اما گاهی اوقات در انواع نفقه و همچنین تامین مخارج والدین، ممکن است مسائلی مطرح شود که شما از آن‌ها بی‌خبر هستید. در این محتوا قصد داریم به‌طور کامل این مفهوم فقهی را توضیح دهیم و همچنین، اقسام و میزان نفقه در دوران عقد و بعد از طلاق را در حقوق کنونی بررسی کنیم. با «وکیل با من» همراه باشید.

منظور از نفقه چیست؟

هرچند که تعریف نفقه در عرف مشخص است و تقریبا همه ما آن را می‌شناسیم، اما قانون‌گذار برای اینکه حول این واژه شبهاتی پیش نیاید، به تعریف آن پرداخته است. بر اساس ماده 1107 قانون مدنی، به نیازهای متعارف یک زن «نفقه» می‌گویند. گفتنی است، این نیازها قبل از ازدواج با مرد، بر اساس شرایط زوجه (زن) تعیین می‌شود.

بر همین اساس، اگر زن در منزل پدری عادت به این امر داشته باشد که خادم کارهای او را انجام دهد، در منزل همسر کنونی نیز داشتن خادم برای وی واجب می‌شود. به این معنا که مرد ملزم است برای وی خادمی استخدام نماید و این شخص جزو نیازهای متعارف زن محسوب می‌گردد. این نکته‌ای است که شاید در عرف بسیاری از افراد به آن توجهی نمی‌کنند، اما با این حال قانون‌گذار آن را مدنظر قرار داده است.

نفقه شامل چه مواردی است؟

لازم به ذکر است مصادیق نفقه محدود به موارد مذکور نیست، بلکه «تمثیلی» است. به‌عنوان مثال، اگر زوجه به‌واسطه مرض یا نقصان اعضاء احتیاج به خادم داشته باشد، زوج مکلف است برای او خادم استخدام کند.

در چه صورت نفقه به زن تعلق نمی‌گیرد؟

۱. تمکین:

طبق ماده ١١٠٨ قانون مدنی، هرگاه زن بدون مانع شرعی از ادای وظایف زوجیت امتناع کند، مستحق نفقه نخواهد بود. به عبارت دیگر، عدم تمکین مجوزی برای نپرداختن نفقه است. تمکین چیست؟ برآوردن نیازهای شوهر و تمکین کردن از خواسته‌های او، که یکی از این موارد داشتن رابطه زناشویی است.

البته جز در موارد خاص شرعی و بیماری، زن مکلف به تمکین از همسر خود است و مصداق دیگر تمکین، اقامت در منزل انتخابی شوهر است. به عبارت دیگر زن باید در منزلی که شوهرش برای وی تهیه کرده سکونت کند، مگر اینکه اختیار تعیین محل زندگی مشترک در سند نکاح با وی باشد.

۲. طلاق:

اگر طلاق «بائن» باشد، در دوران عده، زن مستحق دریافت نفقه نیست. مگر در صورتی که طبق ماده ۱۱۰۹ قانون مدنی، زن حمل از شوهر داشته باشد که تا زمان وضع حمل مستحق دریافت نفقه است. در «طلاق رجعی» که به دلیل عدم تمکین زن واقع شده باشد نیز، زن مستحق دریافت نفقه نیست.

نکته: طلاق بائن به طلاقی گفته می‌شود که در «ایام عده» برای شوهر حق رجوع وجود ندارد. اما، در طلاق رجعی برای شوهر حق رجوع وجود دارد. (ایام عده: یعنی مدتی که تا اتمام آن زنی که ازدواج او منحل شده است، نمی‌تواند با شخص دیگری ازدواج کند.)

۳. فسخ نکاح:

در صورتی که به دلایلی در قانون نکاح فسخ گردد، زن مستحق دریافت نفقه نمی‌باشد. موارد فسخ در ماده ۱۱۲۰ الی ۱۱۲۵ قانون مدنی عبارت هستند از:

جهت مشاوره درباره نفقه و یا اعطای وکالت به وکیل خانواده، از دکمه‌های زیر استفاده کنید.

نفقه به چه کسانی تعلق می‌گیرد؟

این حق بر اساس قانون مدنی به زن، فرزند، ابوین و خویشاوندان نسبی در خط عمودی اعم از صعودی و نزولی تعلق می‌گیرد. بر همین اساس، نفقه زوجه بر همه آن‌ها مقدم خواهد بود و در صورت استطاعت مالی مرد، وی ابتدا باید هزینه‌های زن را پرداخت نماید و سپس نوبت به مخارج اولاد خواهد رسید. این امر نیز از ماده 1202 قابل فهم است.

در صورتی که مرد باز هم توانایی مالی داشته باشد، نوبت به نفقه ابوین و جد می‌رسد. همان‌طور که گفته شد، تحت شرایطی هزینه‌های این افراد بر مرد واجب می‌شود.

در خصوص نفقه زن، نفقه از زمان جاری شدن عقد نکاح دائم تا پایان آن بر وی تعلق می‌گیرد. اگر عقد به دلیل فسخ باطل شود و زن باردار باشد، تا زمان وضع حمل این مبلغ به وی تعلق خواهد گرفت. همچنین، در صورتی که پایان عقد نکاح به‌واسطه طلاق بائن باشد نیز وضع مشخص است. اما اگر طلاق رجعی باشد، تا زمان پایان عده، نفقه به زن تعلق می‌گیرد.

بر اساس ماده 1110 قانون مدنی، شرایط برای وفات زوج به همین صورت است. به عبارتی دیگر اگر زوج فوت کند، نفقه زن از ماترک وی پرداخت خواهد شد و این پرداخت تا پایان مدت‌زمان عده وفات ادامه خواهد داشت. ضمن اینکه زن می‌تواند نفقه‌های عقب‌افتاده را نیز درخواست نماید.

به نظر می‌رسد پرداخت نفقه ابوین تا زمانی به طول خواهد انجامید که یا دادگاه عدم نیازمندی ایشان را به گرفتن وجوه حس کند و یا اینکه شخص «منفق» نتواند هزینه‌های آن‌ها را بپردازد.

بررسی نفقه در دوران عقد

ابتدا باید به این نکته توجه داشت که در عقد موقت، نفقه به زن تعلق نخواهد گرفت. این خاصیت نکاح موقت است. البته در صورتی که بین طرفین صریحا یا ضمنا شرط شده باشد، زوجه مستحق این مبلغ خواهد بود. مستند قانونی این گفتار در ماده 1113 قانون مدنی ذکر شده است و هم‌اکنون نیز لازم‌الاجرا می‌باشد. البته باید توجه داشت که اگر در این نکاح فرزندی حاصل شود، نفقه آن فرزند بر عهده مرد خواهد بود.

نفقه مخصوص نکاح دائم است و قانون‌گذار نیز صراحتا آن را مورد توجه قرار داده است. با توجه به معنای صریح قانونی آن که در ماده 1106 قانون مدنی ذکر شده است، به نظر می‌رسد به‌محض جاری شدن عقد نکاح دائم، پرداخت هزینه‌های زن بر مرد واجب می‌شود.

لازم به ذکر است اگر زوجه در دوران عقد و پیش از رفتن به خانه شوهر خود از حق حبس استفاده نماید، مستحق نفقه خواهد بود. همچنین، می‌تواند این حق حبس را تا پایان پرداخت آخرین قسط مهریه خود نیز ادامه دهد.

اما اگر به خانه همسر خود رفته باشد، دیگر نمی‌تواند از حق حبس استفاده کند. در این صورت اگر تمکین نکند، «ناشزه» نامیده شده و مستحق نفقه نخواهد بود. (به زنی که تمکین نکند، «ناشزه» گفته می‌شود.)

اقسام نفقه چیست؟

تامین مایحتاج زندگی همسر (نفقه زوجه)، نخستین نوع آن است و همه افراد این واژه را به این معنا می‌شناسند. اما گذشته از آن، «نفقه اقارب» (خویشاوندان) هم جزو مواردی است که بر مرد واجب می‌شود. مایحتاج اولاد که بر عهده پدر است و این امر هم از نظر عرفی و هم از نظر قانونی مورد توجه قرار گرفته است. ماده 1199 قانون مدنی ناظر بر این امر است.

در خصوص «ابوین» (والدین) می‌توان گفت، تامین خرج و مخارج ابوین در صورتی که آن‌ها نیازمند باشند، بر عهده فرزند خواهد بود. این امر در ماده 1200 قانون مدنی مورد توجه قرار گرفته است. هرچند که نظریات حقوقی درباره آن نیز کم نیست.

نفقه زن چقدر است؟

همان‌طور که گفته شد، تعیین هزینه‌های زن بر اساس شرایط و اوضاع و احوال وی در منزل پدری مورد محاسبه قرار خواهد گرفت و عدد دقیقی نمی‌توان برای آن در نظر گرفت. به همین دلیل، قانون‌گذار به عمد در تعریف این واژه از اصطلاح «نیازهای متعارف» استفاده کرده و صحبتی درباره نیازهای اساسی نکرده است.

ضابطه و ملاک اصلی در تعیین میزان نفقه، شئونات خانوادگی زوجه، عرف و عادات هر منطقه و در نهایت، وضع مالی زوج است. در صورت عدم توافق زوجین، دادگاه بر اساس ملاک فوق به تعیین میزان نفقه مبادرت می‌ورزد.

نفقه زن چگونه محاسبه می‌شود؟

ضابطه موجود در تعیین میزان نفقه، بر مبنای شئونات خانوادگی، عرف و عادت هم‌نوعان، نفقه امثال زوجه و وضع مالی مرد می‌باشد و در صورت عدم توافق زوجین، وفق نظر کارشناس توسط دادگاه تعیین می‌گردد.

زوج وظیفه دارد در حد توانش منزلی مستقل و متناسب با شئونات زوجه فراهم نماید و اگر این منزل مطابق شأن زن نباشد، طبق نظر کارشناس، مرد مکلف است منزلی با شرایط کارشناسی شده برای زن فراهم نماید. هزینه‌های زن حسب مورد در دادگاه و توسط کارشناس رسمی دادگستری تعیین خواهد شد. بر همین اساس دو حالت اتفاق خواهد افتاد:

۱. مرد توانایی مالی دارد، اما به عمد از پرداخت نفقه امتناع می‌کند. در این صورت دادگاه وی را ملزم به  پرداخت نفقه خواهد کرد. ضمن اینکه در این زمان مجازات‌هایی نیز بر اساس «قانون حمایت از خانواده» اعمال خواهد شد.

۲. مرد به دلیل ناتوانی مالی، از پرداخت نفقه امتناع کرده است. در این مواقع زن می‌تواند به دادگاه مراجعه کرده و درخواست طلاق نماید.

مجازات عدم پرداخت نفقه زن

طبق ماده ۵۳ قانون حمایت خانواده مصوب سال ۹۱، هر فردی که با داشتن استطاعت، نفقه زن خود را در صورت تمکین به او ندهد، به 6 ماه الی 2 سال حبس تعزیری محکوم می‌شود.

جرم مذکور واجد وصف خصوصی بوده و با شکایت شاکی خصوصی تعقیب صورت می‌گیرد و همچنین با رضایت وی پرونده مختومه می‌گردد. بنابراین، ضمانت اجرای کیفری ترک نفقه، حبس تعزیری درجه شش می‌باشد. مطابق ماده ۱۹ قانون مجازات اسلامی، میزان آن از ۶ ماه الی ۲ سال است.

آیا خودداری از پرداخت نفقه گذشته مجازات دارد؟

در پاسخ باید گفت که عدم پرداخت نفقه گذشته مشمول ضمانت اجرای حقوقی می‌گردد، اما در خصوص ضمانت اجرای کیفری، استنکاف از دادن نفقه گذشته مشمول مجازات کیفری نمی‌باشد.

نپرداختن نفقه چه ضمانت اجرایی دارد؟

طبق قانون مدنی در ایران، زوجه (زن) می‌تواند در صورت عدم پرداخت نفقه از سوی زوج (شوهر)، به دادگاه خانواده (با ارسال دادخواست مطالبه نفقه از طریق دفاتر خدمات الکترونیک قضایی) رجوع کند. دادگاه پس از بررسی مدارک و اثبات محق بودن زوجه، میزان نفقه را توسط کارشناس رسمی دادگستری تعیین کرده و شوهر را به پرداخت نفقه زوجه محکوم می‌کند.

این ماده ضمانت اجرای عدم پرداخت نفقه از سوی مرد را بیان کرده که زن با مراجعه به دادگاه و طرح دادخواست حقوقی مطالبه نفقه، در صورت وجود شرایط تعلق نفقه، دادگاه مرد را به پرداخت آن الزام می‌نماید. نکته قابل تأمل اینکه نه تنها نفقه‌ی حال و آینده، بلکه نفقه‌ی گذشته نیز موضوع حکم قرار می‌گیرد.

پس از قطعیت حکم و صدور اجرائیه، چنانچه مرد از پرداخت نفقه امتناع نموده و دسترسی به اموال وی نباشد و همچنین دادخواستی مبنی بر اعسار پرداخت نفقه به دلیل عجز از پرداخت نفقه تقدیم ننموده باشد، به‌نحوی‌که الزام وی به پرداخت محکوم‌به (نفقه) ممکن نباشد، به درخواست زوجه نامبرده مطابق ماده ۳ قانون نحوه اجرای محکومیت مالی مصوب ۹۴، بازداشت می‌گردد.

همچنین، زوجه می‌تواند به استناد مواد ۱۱۱۲ و ۱۱۲۹ قانون مدنی، با استناد به عدم پرداخت نفقه از سوی مرد و عدم امکان الزام نامبرده از دادگاه خانواده تقاضای طلاق نماید.

مضافاً اینکه بر اساس یکی از شروط ضمن عقد نکاح (که طبق آن زوج در صورت عدم پرداخت نفقه به مدت ۶ ماه و عدم امکان الزامش به زوجه وکالت بلاعزل با حق توکیل به غیر می‌دهد تا زوجه با مراجعه به دادگاه و اخذ مجوز نسبت به مطلقه نمودن خودش اقدام نماید) در صورت پذیرش شرط مزبور به کیفیتی که اشاره شد، زوجه می‌تواند به‌عنوان ضمانت اجرای حقوقی حق مزبور، از دادگاه تقاضای طلاق نماید.

سخن پایانی

نفقه، طلب زن از مرد است و در صورت عدم پرداخت، می‌توان از طریق دادگاه نسبت به دریافت آن اقدام کرد. ما در این بخش به مفهوم نفقه، میزان، نحوه محاسبه، اقسام و میزان مجازات عدم پرداخت نفقه پرداختیم. امیدواریم توانسته باشیم ابهامات شما را در خصوص نفقه رفع کنیم. گفتنی است، این موضوع از اهمیت زیادی برخوردار بوده و جزئیات فراوانی دارد. ازاین‌رو، پیشنهاد می‌کنیم در صورت نیاز با یک وکیل خانواده مجرب مشاوره نمایید.

سوالات متداول